Büyük bilim insanı Lütfi Zade, doğumunun 101. yıl dönümünde anılıyor
Bugün Azerbaycanlı matematikçi ve bilgisayar biliminde Bulanık Mantık (Fuzzy Logic) teorisinin temelini koymuş bilim adamı Lütfi Zade`nin 101. doğum yıl dönümü.
Lütfi Zade, Rus asıllı Yahudi doktor bir anne ve Azerbaycan Türkü bir gazeteci babanın çocuğu olarak 4 Şubat 1921’de Bakü’de dünyaya geldi.
Lütfi Zade on yaşındayken ailesi, Sovyetler Birliği’ndeki, Stalin döneminin baskıcı politikaları nedeniyle Bakü’yü terk edip Tahran’a göç etti. Eğitim hayatına burada başlayan Lütfi Zade, lise eğitimini Alburz Koleji’nde tamamladı. Bunun ardından Tahran Üniversitesi Elektrik bölümüne sınavdan aldığı ikincilik derecesiyle yerleşti.
Lütfi Zade, üniversite eğitimini Tahran Üniversitesi Elektrik Mühendisliği Bölümü’nde aldı. Üniversiteyi bitirdikten hemen sonra 1942 yılında Amerika Birleşik Devletleri’ne gidip orada Boston’daki Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nde Elektrik Mühendisliği yüksek lisans öğrenimi aldı. Ardından ise, New York’ta bulunan Columbia Üniversitesi’ne girip 1949 yılında doktora diplomasıyla mezun oldu.
Lütfi Zade nesnelerin ve süreçlerin sonlu değerli mantıkla açıklanamayacağını fikrindeydi. Buradan hareketle, 1961’de yayınladığı bir makalesinde olasılık dağılımıyla tanımlanamayan bulanık ya da belirsiz nicelikler için farklı bir matematiğe ihtiyaç olduğu tezini ortaya attı. Bu fikri, Amerika’da bilim çevreleri tarafından yadırgandı. Hatta kendisi, maddi kaynakları boşa tüketmekle itham edildi.
Lütfi Zade, bundan dört yıl sonra, 1965’te ise, Bulanık Kümeler (Fuzzy Sets) başlıklı bir makale yayınladı.
Bulanık Mantık teorisinin dışında, Lütfi Zade, bilim dünyasında geniş yer ve yankı bulan 5 farkı teorinin de yaratıcısıdır. Bunlar; İzlenim Kuramı, Sistemler kuramı, Sözle İşletilen Bilgisayar Kuramı, Optimal Süzgeçler Teorisi ve Soft Computing Kuramı.
Gelen eleştirileri de göz önünde bulundurarak çalışmalarını sürekli geliştiren Lütfi Zade, bulanık mantık çalışmalarını geliştirip bu mantığın yapay zeka, dil teorileri, mantık, karar teorileri, kontrol teoriler ve sinir sistemleri şebekeleri üzerinde nasıl işlediğini araştırmaya devam etti. Bu yıllardan ölümüne kadar ise bulanık mantık çalışmaları, bilgisayar sistemleri ve doğal diller üzerine odaklandı.
Lütfi Zade’nin çalışmaları, “Bilimde Kesinlik” tanımından ve arayışından asla vazgeçemeyen bilim çevreleri tarafından önce kabul görmedi ve çok eleştirildi. Öyle ki, Amerika Birleşik Devletleri kongresinde Lütfi Zade’nin çalışmalarına harcanan kaynaklar tartışma ve eleştiri konusu oldu.
1970’lerde ise özellikle Japon bilim adamlarının bu konuda artan araştırmaları ve mühendislik uygulamaları sayesinde bulanık mantık ve bulanık kümeler kuramı artan hızla gelişti.
1980’li yıllardan itibaren, Lütfi Zade’nin Bulanık Mantık (Fuzzy Logic) ve Bulanık Kümeler (Fuzzy Sets) kuramından, Japonya’nın Mitsubishi, Toshiba, Sony, Canon, Sanyo, Nissan ve Honda gibi dünya devi şirketleri geniş şekilde faydalandılar.
Bu nedenle, 1989 yılında Lütfi Zade’ye Bulanık Mantık Kuramının sanayide sağladığı başarıları nedeniyle, Japonya’nın bilim insanlarına verdiği en yüksek ödüllerden biri olan “Honda” ödülü verildi. Bu tarihten sonra, Bulanık Mantık Kuramının Japon sanayisinde uygulama başarıları görüldükten sonra, Amerikan bilim ve sanayi çevreleri bu kuramın değeri anlamaya başladılar ve kuram Amerikan sanayisinde de (başta General Motors, General Electric, Motorola, Dupont, Kodak olmak üzere) üretim süreçlerinde kullanılmaya başlandı.
Lütfi Zade, 06 Eylül 2017’de Kalifornia’da hayatını kaybetti ve kendisinin vasiyeti üzerine, naşı Azerbaycan`ın başkenti Bakü`de Fahri mezarlıkta toprağa verildi.