Türk Kelimesinin Etimolojisi

Türkler binlerce yıldan beri tarih sahnesinde yer almaktadır. Mark Sykes’ın ‘Eğer kendilerini tanımış olsaydınız Türklere hayran olurdunuz!’ dediği Türklerin kimler olduğunu öğrenmek için yapılan çalışmalar bizleri ilk önce Türk kelimesi köken olarak nereden geliyor sorusunun cevabını bulmaya yönlendirmektedir.

Günümüzde, “Türkiye Cumhuriyeti’nin yurttaşı olan, onun sınırları içinde yaşayan halk ve bu halktan olan kimse” olarak tanımlanan ‘Türk’ kelimesi daha kapsamlı bir başka ifade ile “Asya’da ve Doğu Avrupa’da yaşayan Türkçe’nin çeşitli lehçelerini konuşan soy ve bu soydan olan kimse” olarak tanımlanmaktadır. Tarihi, insanlık tarihi ile neredeyse eş değer olan Türklerin isim olarak kökenini incelediğimizde bu ve benzeri tanımların yetersiz olduğu aşikârdır.

Türk adı nereden geliyor sorusuna cevap bulmak için yapılan araştırmalar sonrası çeşitli görüşler beyan edilmiştir. Bu husus üzerine araştırmalar yapan uzmanların bir kısmı Türk kelimesine ilk olarak M.Ö. 14. yy’da ‘Tik’ veya ‘Tikler’ olarak rastlanıldığını ileri sürerken, bir kısmı da M.Ö. 14. yy’dan daha öncesinde de rastlanıldığı görüşünü ileri sürmektedir.

Türklerin eski dönemlerine ait bilgilere çoğunlukla Çin kaynaklarında rastlamaktayız. Çinli tarihçiler, bu kaynaklarda M.Ö. 2000-1000 yılları arasında Türk hükümdarlarından söz edildiğini ihbar etmektedirler. Lâkin Türk hükümdarlarının ve devletlerinin adının bu kaynaklarda Çince yazılmasından mütevellit Türkçe karşılıkları tam olarak bilinmemektedir.

Çin’e ait olan Sui-Şu kaynağında Tu-kuie (Türk) miğfer olarak yorumlanmakta, Türklerin yaşadıkları ülkedeki miğfer biçiminde olan dağla ilgili olarak adlandırıldıkları ifade edilmektedir. Bazı İslam kaynaklarında ise ses benzeşmesine dayanarak ‘terk’ şeklinde yorumlanmakta ve Kaf Dağı’nın ardına terk edilmiş bir kavim olarak belirtilmektedir.

Türk kavramı tarih sahnesinde ilk olarak M.S. 6. yy’da Gök-Türk Devleti’nin kurulması ile yer almıştır. Yani bu kavramı ilk kez kullanan Göktürk İmparatorluğu olmuştur. Orhun Abidelerinde ise daha çok Türük olarak yer alan bu kavram, ilerleyen zamanlarda Devlet adından çıkıp Türk Milletini ifade etmek için kullanılmaya başlanmıştır.

Göktürk yazıtlarında yer alan ‘Türk Budun’ ifadesi Türk soyuna sahip olan tüm boyları kapsayan ‘Türk Milleti’ anlamındadır. M.S. 1. yy’da Pomponius Mela ve 2. yy’da Plinius, Azak Denizi kıyısında yaşayan Turcae/Tyrcae isimli kavimden söz etmekteler. Bunun Çin kaynaklarına göre M.S. 540 dolaylarında Gök-Türk Devleti’ni kuran Türklerle aynı kavim olması, ihtimal dâhilinde tutulmaktadır.

Çin İmparatoru, M.S. 585 yılında Gök-Türk Kağanı İşbora’ya gönderdiği bir mektupta ‘Büyük Türk Kağanı’ hitabını kullanmış, İşbora’dan aldığı cevap mektubunda ise ‘Türk milletinin Tanrı tarafından kuruluşundan bu yana 30 yıl geçti.’ ifadesi ile karşılaşmıştır. Bu durum ile Türk adını resmileştiren tarihi olaylardan biri vuku bulmuştur.

420’li yıllardaki bir Pers metninde Türk kelimesi ‘Altaylı(Ceyhun ötesi Turanlı)’ kavimlerini tanımlamak üzere kullanılmıştır. Buna ek olarak 515 yılında ‘Türk-Hun(Kudretli Hun)’ tabirinin de geçtiği bilinmektedir. Ayrıca İran kaynaklarında Türk kelimesinin karşılığı olarak ‘güzel insan’ ifadesinin kullanıldığı belirtilmektedir.

Çin kaynakları ve tarihçilerinin yanı sıra Türk kelimesinin etimolojik olarak incelenmesinde çeşitli çalışmalar yapmış, bu çalışmaları farklı alanlardaki eserlere ve demeçlere sirayet ettirmiş nice isim bulunmaktadır. Bunlardan bazıları Türk kelimesini ‘güç – kuvvet’ olarak nitelendiren ünlü Alman Türkolog Albert Von Le Coq ve bu görüşü benimseyen W. Thomsen ile Gyula Nemeth’dir.

9. yy’da Kaşgarlı Mahmud “Tanrı onlara Türk adını verdi ve onları yeryüzüne hâkim kıldı.” ifadesi ile Türk adının ‘gençlik, kuvvet, kudret ve olgunluk çağı’ demek olduğunu ihbar etmiştir. 19. yy’da yazdığı eserlerinde Arminius Vambery, Türk kelimesinin türe fiilinden –k ekiyle ‘türemiş’ olduğu görüşündedir. L. Bazin ise bu görüşü kabul ederek Vambery’e katılan isimlerden biri olmakla beraber kelimenin ‘güç- kuvvet’ anlamı taşıdığını da beyan edip diğer dil bilimcileri desteklemiştir.

Bunun yanı sıra Kaşgarlı Mahmud’dan esinlenerek Törük – Türük – Türk biçiminde değişime uğrayan kelimenin anlam olarak da ‘türemiş, gelişmiş ve gelişip olgunlaşmış’ şeklinde geliştiği görüşünü de benimsemiştir. Bir başka önemli isimlerden Ziya Gökalp ise töre-türe kelimesinden –k ekiyle yapılmış ve ‘töreli, nizamlı ve yasa ile düzenlenmiş kavim’ anlamına gelen bir ad olduğu görüşünü ileri sürmüştür.

Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi günümüzde Türk kelimesi güç ve kuvvet kelimeleri ile izahlandırılmaktadır. Bugün Türk kelimesinin ‘güçlü – kuvvetli’ anlamına geldiği neredeyse bütün tarihçiler ve dil bilimcileri tarafından kabul görmektedir.